Wprowadzenie do prawa własności intelektualnej — kluczowe koncepcje i ich znaczenie

W dobie globalizacji, możliwości swobodnego i szybkiego przemieszczanie się ludzi, towarów praktycznie po całej planecie, w tym szczególnie informacji, należy zadbać o prawa wyłączne, które chronią wytwór pracy twórczej człowieka, konkurencyjność i autentyczność podmiotów gospodarczych.

Z tego też powodu własność intelektualna, bo o niej tu mowa, chroniona jest prawem międzynarodowym i krajowym, a także regulacjami UE (np. art. 118 TFUE). W tym względzie prawo własności intelektualnej z jednej strony stoi na straży praw autorskich, a z drugiej stanowi prawo własności przemysłowej, ale także know-how.

Zatem co to jest własność intelektualna, jakie aspekty wytworów twórczych człowieka jej podlegają oraz jak uzyskać nienaruszalność tych praw. Na koniec poruszymy kwestie związane z naruszaniem praw własności — jak się przed tym zabezpieczać oraz gdzie dochodzić swoich praw. Zapraszamy!

Czym jest własność intelektualna?

Na wstępnie należy podkreślić, że własność intelektualna to bardzo złożona, interdyscyplinarna problematyka, przenikająca się wielokrotnie na gruncie ekonomii, gospodarki czy zarządzania. Podlega ciągłym analizom przede wszystkim prawnym, gdyż w wyniku dynamicznego rozwoju technologicznego (choć nie tylko), występuje potrzeba objęcia ochroną coraz to nowszych obszarów.

Zatem analizując definicję własności intelektualnej (intellectual property, IP), z którą można zapoznać na stronie internetowej Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization, WIPO) należy zauważyć, że po pierwsze odnosi się ona do kreacji różnorodnych wytworów jedynie umysłu ludzkiego (o których szerzej poniżej). Po drugie i równie istotne, że wszelkie wytwory ludzkiego umysłu, czy to nauk\owe, wynalazcze, czy artystyczne, muszą przyjąć materialną postać, dzięki której ich twórca może nabyć prawa wyłączne (w postaci praw osobistych do tworu lub majątkowych).

Zatem skoro wytwór umysłu przybrał materialną postać (np. utworu literackiego, wynalazku itp.), a twórca (osoba fizyczna lub prawna) zabezpieczył swoje dzieło w krajowym lub międzyanodowym urzędzie patentowy, chroniony jest prawem własności intelektualnej. Nazywane są one również dobrami niematerialnymi, które np. wprowadzone jako niematerialne składniki do majątku firmy mogą brać w procesach tworzenia (z wykorzystywania wiedzy, również know-how) praktycznych rozwiązań, głównie w celu czerpania zysków, ale także zbywania prawa na rzecz osób trzecich -do korzystania z nich trwale lub przez określony czas lub/i na określonym terytorium.

Co obejmuje prawo własności intelektualnej?

Z powyższego wyłaniają się dwie podstawowe kategorie własności intelektualnej, które obejmują:

• prawo autorskie,

• prawa własności przemysłowej (własność przemysłowa i know-how, które powoli staje się oddzielną, bardziej szczegółową kategorią).

Prawo autorskie do utworów o charakterze artystycznym, literackim, naukowym, a nawet wynalazczym, jako prawa własności intelektualnej są szczególnie narażone na bezprawne przywłaszczenie, kopiowanie, podrabiane itp., dlatego zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2509 t.j.) przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

Warto podkreśli, że osobiste prawa autorskie są niezbywalne (bezterminowe), natomiast majątkowe prawa autorskie (art. 17) umożliwiają twórcy (spadkobiercą) udostępnianie utworu innym podmiotom i czerpania z tego korzyści, lecz wygasają po upływie 70 lat na zasadach określonych w ustawie (art. 36).

W Polsce instytucją odpowiedzialną za prawa pokrewne stanowiące własność przemysłową jest Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (UPRP), który udziela przede wszystkim patentów na wynalazki, a także praw ochronnych na wzory użytkowe (np. do ochrony loga, czy znaków towarowych), na wzory przemysłowe oraz praw z rejestracji (np. na topografie układów scalonych, czy oznaczenia geograficzne) dbając o zachowanie przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Prawa wyłączne — jak je uzyskać?

Jedynym, prawnie skutecznym sposobem (szczególnie w przypadku praw własności przemysłowej) jest włożenie wniosku w UPRP (lub/i innych międzynarodowym zasięgu WIPO), który udzieli zgodnie z procedurą prawa ochronne na wzory użytkowe lub patentu na wynalazki (warto jednak wcześniej przeszukać archiwum urzędu).

W przypadku praw autorskich, co do zasady nie trzeba dopełniać żadnych formalności, gdyż wytwór umysłu ludzkiego w postaci utworu (literackiego, naukowego, artystycznego) chronionym jest automatycznie od momentu jego powstania.

Twórca jednak powinien zadbać, aby ktoś mógł zapoznać się (zobaczyć, przeczytać, wysłuchać) lub zarejestrować swoje prawa autorskie, gdyż w przypadku jakichkolwiek sporów o charakterze prawnym będą mogli zaświadczyć o powstaniu utworu w określonym momencie i miejscu.

Co to jest naruszenie praw własności intelektualnej?

Najprościej powiedzieć, że kto bez zgody twórcy korzysta z jego dzieła, narusza jego prawo własności intelektualnej.

Inaczej rzecz ujmując skoro w coraz większym stopniu o sukcesie (lub porażce) podmiotu gospodarczego, jego konkurencyjności, decydują dobra niematerialne, szczególnie gdy prawa wyłączne stanowią większą część majątku firm - ochroną własności intelektualnej, a tym z jakimi naruszeniami to się wiąże - należy do tego przygotować i zabezpieczyć.

W tym względzie w ochronie własności intelektualnej przemysłowej pomaga analiza odpowiedzi na kilka fundamentalnych pytań:

• jakie dobra niematerialne należy chronić;

• zakres terytorialny działalności gospodarczej — krajowy, międzynarodowy, regionalny, gdyż wiążą się z tym koszty uzyskania ochrony prawnej, a także środki finansowe na zabezpieczenie nienaruszalności własności intelektualnej;

• czy samodzielnie będziesz ubiegać się o ochronę (tu również istotne koszty, szczególnie zewnętrznej pomocy międzynarodowej).

Jak chronić własność intelektualną?

Tu również można by odpowiedzieć krótko, że praw własności intelektualnej dochodzi się w sądzie. Jednak jest to krok, po który należy sięgać w ostateczności, gdyż postępowaniu sądowym strony mogą być reprezentowane wyłącznie przez zawodowego pełnomocnika (np. rzecznika patentowego), a to generuje dodatkowe koszty.

W Polsce sprawy własności intelektualnej w I instancji rozpatrywane są przez wydziały Sądów Okręgowych w Gdańsku, Katowicach, Lublinie, Poznaniu i Warszawie. Natomiast w II instancji Sądy Apelacyjne w Poznaniu i w Warszawie.

Zatem w pieszej kolejności należy przeanalizować wagę i skalę naruszeń, a następnie spróbować polubownie rozwiązać sprawę np. wysyłając list ostrzegawczy, wykorzystując mediacje, a nawet sprzeciwić się próbie udzielenia prawa ochronnego produktom podrabianym, występując z wnioskiem do właściwego urzędu patentowego.

Sprawy ochronie własności intelektualnej nie są błahe, proste, a kto narusza prawa nabyte, naraża się na karę finansową lub karę pozbawienia wolności do lat 3.